حدائق السحر فی دقائق الشعر
حَدایِقُ السِّحْرِ فی دَقایِقِ الشِّعْر، از نخستین کتابهای بلاغی به زبان پارسی که به قلمِ امیر رشیدالدین محمدِ عُمَریِ بلخیِ کاتب، مشهور به رشید وطواط (سدۀ 6 ق / 12م)، در برخی از صنایع مربوط به هنر شعر، به‌ویژه صنایع بدیعی و بیانی، نوشته شده است. تا پیش از پیدا شدنِ نسخه‌ای از ترجمان البلاغۀ محمد بن عمر رادویانی (نک : مآخذ)، در 1327ش / 1948م به‌دست احمد آتش (نک : آتش، 21-23)، آن را اولین کتاب فارسی در صنایع شعری که «نسخۀ آن به ما رسیده است» (نک : اقبال، «الف») می‌پنداشتند (نیز نک : ه د، ترجمان البلاغة).
اطلاعات ما از احوال مؤلف چندان دقیق نیست؛ مطابق محاسبات عباس اقبال، تولد او میان سالهای 480- 487 ق / 1087-1094م بوده (ص «ه »؛ نیز نک : ریپکا، 200 ؛ رضازاده شفق، 313)، و درگذشت وی به احتمال قریب به یقین، در 573 ق / 1177م رخ داده است (نک : اقبال، همانجا؛ نیز تویسرکانی، 21؛ دائرة‌المعارف ... ، 124).
اقبال زمان تألیف این کتاب را حدود میانۀ سدۀ 6 ق / 12م و هم‌زمان با تألیف چهار مقالۀ نظامی عروضی سمرقندی (551-552 ق / 1156-1157م) و مقامات حمیدی (551 ق)، می‌داند (ص «الف»، «سد»؛ نک : رشید وطواط، 11).
این کتاب برپایۀ چاپ اقبال، در 60 عنوان تدوین گردیده، و مشتمل است بر صنایع بدیعیِ لفظی، مانند ترصیع، تجنیس و انواع ردّ العجز علی الصدر؛ و صنایع بدیعیِ معنوی، مانند متضاد (تضاد / طباق)، مراعات‌النظیر و ایهام؛ و نیز مطالب اندکی دربارۀ برخی از مباحث بیانی چون استعاره و تشبیه. به علاوه، شایان یادآوری است که در این کتاب صنایع بدیعی و مباحث بیانی درهم‌آمیخته شده است؛ زیرا تفکیک مباحث بلاغی به 3 شاخۀ معانی، بیان و بدیع، بعدتر (در سدۀ 7ق / 13م) به دست سکاکی صورت می‌گیرد (نک : ه د، بیان). گذشته از آن، آثار بلاغی فارسی نشان می‌دهد که آمیختن صنایع بیانی و بدیعی در کتابهای بلاغی، شیوۀ بلاغت‌نگاران در زبان فارسی بوده است.
رشید وطواط با وجود استفادۀ گسترده از ترجمان البلاغه و درج اکثـر شواهد این اثـر در کتاب خود (نک : نفیسی، تاریخ ... ، 1 / 92)، با انصاف و احترام از آن سخن نمی‌گوید و در سرآغاز کتاب، و به عنوان انگیزۀ تألیف اثر می‌نویسد: اتسز خوارزمشاه «کتابی در معرفت بدایع شعر پارسی که آن را ترجمان البلاغه خوانند، به من نمود. ابیات و شواهد آن را بس ناخوش دیدم. همه از راه تکلف نظم کرده، و به طریق تعسف فراهم آورده، و بااین‌همه، از انواع زلل و اصناف خلل خالی نبود. واجب شد بر من بنده، که پروردۀ آن درگاهم، در معرفت محاسن نظم و نثر دو زبان تازی و پارسی، این کتاب ساختن و این مجموعه پرداختن» (نک : ص 1). به همین سبب، اقبال دربارۀ تدوین حدایق السحر می‌نویسد: رشید وطواط آن را «به معارضۀ کتاب ترجمان البلاغه پرداخته» است (ص «نح»؛ نیز نک : فروزانفر، 326).
به علاوه، مقایسه‌های محققان نشان می‌دهد که ترجمان البلاغه از زمان تصنیف تاکنون، از سوی بسیاری از مصنفان کتابهای بلاغی مورد بهره‌برداری قرارگرفته، و گویا نخستین و ای بسا برجسته‌ترین آنها رشید وطواط است. بهره‌گیری او از کتاب ترجمان البلاغه تا آنجا ست که صفا پس از مقایسۀ این دو اثر می‌نویسد: وطواط، به‌‌رغم خرده‌گیری بر ترجمان البلاغه، «بسیاری از شواهد خود را عیناً از آن برداشته، و همین امر سبب شده که از معاصران خود یا شاعران بعد از ترجمان البلاغه کمتر شعر آورد» (2 / 954). با عنایت به این نکته، با آنکه برخی از محققان تصریح نکردن رشید به نام ترجمان البلاغه به عنوان منبع اثر خود را به عرف و رسم معمول مؤلفان اسلامی بازمی‌گردانند (نک : تویسرکانی، 22)، مفقود بودن دیرزمان نسخۀ ترجمان البلاغه این ظن را برمی‌انگیزد که شاید در نادیده انگاشتن آن عمدی در کار بوده است.
ناگفته نباید گذاشت که دامنۀ تأثیرپذیریِ کتب بلاغی از شیوۀ رادویانی و رشید وطواط، از سده‌های 6-7ق / 12-13م نیز فراتر می‌رود و تا سالهای بعد نیز تداوم می‌یابد؛ چنان که شمس فخری اصفهانی از ادیبان قرن 8 ق / 14م در تألیف اثر خود معیار جمالی و مفتاح ابواسحاقی کتاب رشید وطواط را سرمشق خویش قرار داده است (نک : اقبال، «سه» ـ «سط»؛ حکمت، 484- 488؛ نیز نک : مظاهری، 191-192). به علاوه، شایان ذکر است که کتاب حقایق الحدایق، در همین سدۀ 8 ق، به قلم شرف‌الدین حسن به محمد رامی تبریزی در شرح حدایق السحر نگاشته شده است (نک : امام، 170-171؛ دیباجی، 25 بب ؛ نیز نفیسی، همان، 1 / 187).
شیوۀ تدوین کتاب
رشید وطواط همچون رادویانی در آغازِ شرحِ هر یک از عناوین بلاغی، با نثری ساده، آن را معنی لغوی، و اصطلاحاً تعریف می‌کند و در ادامه، شواهدی از شاعران تازی‌گوی و پارسی‌گوی به دست می‌دهد. این شواهد، در کنار دیگر محسنات از امتیازهای ویژۀ متن به‌شمار می‌رود؛ زیرا همانند ترجمان البلاغه، نام و نمونۀ اشعار بسیاری از شاعران گمنام و پارسی‌گوی را محفوظ داشته، و تا پیش از یافته‌شدن ترجمان البلاغه، کهن‌ترین و ای بسا یگانه منبع بحث از اشعار این شاعران بوده است (نک : اقبال، «نح» ـ «نط » ). رشید وطواط در این اثر از تازی‌گویان بیش از همه به متنبی (303-354ق / 915-965م)، ابوفراس (320- مق 357ق / 933-965م) بحتری (206-284ق / 821 -897 م)، و از پارسی‌سرایان به عنصری (د 431ق / 1040م) و پس از او به مسعود سعد (438-515 ق / 1046-1121م) استناد و بـه آثار آنان استشهاد کرده است (نک : همو، «سب»).
نسخه‌های چاپی و خطی
الف‌ـ چاپها
عباس اقبال آشتیانی در مقدمۀ طبع خود از کتاب، 5 چاپ پیش از خویش را یادمی‌کند که هیچ یک از روش تصحیح علمی و انتقادی برخوردار نیستند (نک : ص «سط» ـ «سی»)؛ اما تصحیح او براساس نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی پاریس، دارای تاریخ شعبان 668 ق (حدود 95 سال پس از درگذشت رشید وطواط) صورت پذیرفته، و وی ویژگیهای این نسخه را به دقت در انتهای مقدمۀ خویش ذکرکرده است (نک : ص «سی» ـ «عج»؛ نیز نک : مشار، 2 / 1726). این تصحیح که بنا بر تاریخ مقدمۀ آن، در اسفند 1308 به پایان رسیده است، در همان سال به چاپ رسید و پس از آن، در 1362ش تجدید طبع گردید (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ نسخه‌های چاپی این اثر تا 1350ش، نک : همانجا).
ب ـ نسخه‌های خطی
نشانی مهم‌ترین نسخ خطی برجای مانده از این کتاب را در فهرستها می‌توان یافت (مثلاً نک : شورا، 2 / 439 -440؛ آقابزرگ، 6 / 286؛ منزوی، 3 / 2134-2136؛ نیز نک : نفیسی، مقدمه بر ... ،40؛ استوری، III / 177 ؛ آربری، II / 177).
مآخذ
آتش، احمد، مقدمه بر ترجمان البلاغۀ رادویانی، به کوشش توفیق هاشم‌پور سبحانی و اسماعیل حاکمی، تهران، 1380ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اقبال آشتیانی، عباس، مقدمه بر حدایق السحر و دقایق الشعر (نک : هم ، رشید وطواط)؛ امام، کاظم، حواشی بر حقایق الحدایق شرف‌الدین رامی تبریزی، تهران، 1341ش؛ تویسرکانی، قاسم، بحث دربارۀ کتاب حدایق السحر فی دقایق الشعر، تهران، 1342ش؛ حکمت، علی‌اصغر، حواشی بر تاریخ ادبی ایران ادوارد براون، تهران، 1357ش؛ دائرة‌المعارف تشیع، به‌کوشش احمد صدر حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، 1381ش؛ دیباجی، ابراهیم، «شرف‌الدین رامی و آثار بلاغی او به فارسی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، 1382ش، دورۀ 2، شم 5؛ رادویانی، محمد، ترجمان البلاغة، به‌کوشش احمد آتش، استانبول، 1949م؛ رشید وطواط، محمد، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به‌کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1308ش؛ رضازاده شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، شیراز، 1352ش؛ شورا، خطی؛ صفـا، ذبیح‌الله، تـاریخ ادبیـات در ایـران، تهران، 1366ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، تهران، 1350ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351ش؛ مظاهری، جمشید و دیگران، «مقایسۀ بخش بدیع معیار جمالی شمس فخری با حدایق السحر رشیدالدین وطواط»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان، اصفهـان، 1385ش، دورۀ 2، شم 47؛ منزوی، خطی؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ همو، مقدمه بر دیوان رشید وطواط، تهران، 1339ش؛ نیز: